Добавить статью
6:56, 31 мая 2011 18048

«Кыргыз» деген аталма жөнүндөгү көз караштар

Автор тууралуу баяндама:

Үсөйүн-ажы Кытайда туулуп өскөн, ошол жерде жашаган кыргыз санжырачысы, илим изилдөөчүсү. Ал 1916-жылы Ак-Чийдеги Карачий айылында туулган. 1924-1933-жылдарда Ак-Чий, Артыштагы мектептерде окуган. 1962 — 1965-жылдары Пекиндеги борбордук ислам диний изилдөө институтунда окуп билим алган. Ал Кытайдагы бир нече коомдук, диний уюмдардын мүчөсү болуу менен бирге Синъцзяндагы кыргыз тарых-адабиятын изилдөө коомунун мүчөсү. Үсөйүн-ажы билимин дагы өркүндөтүү үчүн Египет, Тунис, Кувейт, Сомали сыяктуу мамлекеттерде жүрүп кытайча, арапча, фарсча, түркчө окуп-жазууну өздөштүргөн. Анын «Кыргыз санжырасы» деген китеби 1989-жылы Кытайдагы Кызыл-Суу басмасынан чыккан.

Жогоруда «Кыргыз» деген этнографиялык аттын байыркы заманда эле бардыкка келгендигин баяндап өттүм. Эми ушул аттын кандай келип чыккандыгы, эмне маани бере тургандыгы жөнүндө кыскача токтолом.

Бул жөнүндө элибиздин ошондой эле башка элдердин илим ишмерлери көптөп баш катырып жатат. Алар «кыргыз» деген аталма «кырк кыздан» келип чыккан деген көз караштан кечкенден кийин, изилдөө түйүнүн башка жакка буруу. Алардын «кыргыз» деген аталманын кандай кылып чыккандыгы жөнүндөгү көз караштары төмөнкүлөр:

1. Кээ бирөөлөр «кыргыз» деген аталма «кырк йоз» (кыркы уруу) деген маанини билдирет дешет. Бул Радловдун көз карашы болуп, атактуу тарыхый дастаныбыз «Манаска», дага «кыргыз — кырк уруудан куралган» деген сүрөттөмөгө шайкеш келет.

2. Кээ бирөөлөр «кыргыз» деген атама 40 сандан келип чыккан, Европалыктарда 12 сан, моңгулдарда 9 сан ыйык эсептегендей, түрктөрдө да 40 сан ыйык эсептелет, демек «кыргыз» деген атама «кыркка» «ыз» деген көптүк уландысынын жалгангандыгынан келип чыккан дешет.

3. Кээ бирөөлөр «кыргыз» деген атама «кыргуз» дан келип чыккан дешет. Алар «гуз» деген атама болуп алгачкы уруулардын ууздай уюгандыгын билдирет. Уйгурлар да мурда «9гуз», «10гуз» болгон дешет. Татардын тарыхчысы Ремзи өзүнүн чыгармасында «кыргыздар асылы Огузхан урпагынан болгон түрк урууларынын бири. Ал Огузхандын жакын командарынын уругунан эле, «угуз», «огуздун» кыскартылмасы. Мындай болгондо «кыргыз» деген аталма болсо кыргыздарда жүрө турган «гуздарга» таандык бир аталма болот. Мейли кандай болбосун «кыргыз» демек кырдагы «гуз» дейт.

4. Кээ бирөөлөр «кыргыз» деген аталма «кыр кер» деген сөздөн келип чыккан. «Кыр» деген аталма кыргызча тоонун башы, жонун билдирет. Бул эл тоолорду кезип көчүп жүргөндүктөн «кыр кез»-ге өзгөргөн дешет. Муну изилдөөчүлөрдүн көбү туура көрөт.. Кыргыз тарыхчысы Осмонаалы менен уйгур тарыхчысы кашкарлык Эми Асан казы (1985-жылы дүйнөдөн кайтты) бул көз карашты туура деп карайт.

Мен дагы ушул караштамын. «Кыргыз» деген аталма «кыр кез» деген сөздөн келип чыккандыгы анык.

5. Кээ бирөөлөр «кыргыз» деген аталма «кыр кес» деген сөздөн келип чыккан дешет. «Кес» деген уланды мүчө фарсча «киши» деген маанини билдирет.

6 Кээ бирөөлөр «Кыргыз баатыр эл. Жоокер эл. Ошол үчүн бул элди кырып түгөтө албайсың. «Кыргыз» деген аталма «кыралгыс» деген мааниде, дешет. Бул өтө тайыз божомол, негизи жок. Анткени, «кыргыз» деген этнографиялык ат кыргыздар таптык коомго кире электе, кыргынчылык согуш боло электе эле пайда болгон.

Жогоруда «кыргыз» деген аталма жөнүндөгү түрдүү көз караштар менен өзүмдүн көз карашым үстүндө токтолуп өттүм. Төмөндө кыргыздардын байыркы мекени жөнүндө токтоломун.

Стилистика и грамматика авторов сохранена
Добавить статью

Другие статьи автора

18-08-2011
Кыргыз улутунун түпкү дүмүрү жөнүндө көз караштар
18784

17-06-2011
Кутчу уруусу - байыркы чоң уруулардын бири
27820

16-06-2011
Чоң багыш уруусу
15475

13-06-2011
Кыргыздын түпкүлүктүү уруусу - Нойгут уруусу
20403

26-05-2011
Кыргыз улутунун келип чыгышы жөнүндө
20159

Еще статьи

Комментарии будут опубликованы после проверки модератором
Для добавления комментария необходимо быть нашим подписчиком

×